Od kilku wieków w Dziwiszowie istniały dwa kamienne krzyże związane najpewniej z dawnym prawem. Wzmiankowane były przez wielu badaczy, ale niezbyt precyzyjne informacje, a niejednokrotnie i błędne opisy, powodowały, że tylko jeden z nich opisywany był jako istniejący w okresie powojennym.
Jedną z pierwszych informacji o tych krzyżach podał w 1898 r. S. Beck pisząc o dwóch krzyżach w tej miejscowości, uzupełniając dodatkowo informacjami o rytach kordu (noża) i daty 1625[1. S. Beck, Steinkreuze, “Gebirgsfreund. Illustierte Zeitschrift für Topographie, Geschichte und Touristik des Riesen- und Isergebirges, des Eulen- und Glatzergebirges, des Jeschken- und Lausitzer Gebirges, Nordböhmens und des Spreewaldes” Zittau 1898, (Jg. 10), (Jg 20) nr 20 (15 X 1898), s. 229 – 230 oraz 232 – 234.]. Nadmienił wówczas również o zaginionym drugim krzyżu, który miał się znajdować w Dziwiszowie Górnym (niem. Ober Bersbisdorf). W 1910 r. S. Beck ponowił informację o tym krzyżu (z rytem kordu–noża) a dodatkowo zamieścił szkic tego obiektu[2. S. Beck, Űber Steinkreuze in Schlesien, “Schlesische Heimatblätter, Zeitschrift für schlesische Kultur”, Hirschberg 1909/10, Bd. lII, H,22 (2 Augustheft 1910), s. 584-588 (10 ilustracji na wkładce po s. 572).]. Pominął jednak milczeniem istnienie drugiego krzyża w tej miejscowości. W 1913 r. P. Kutzer również informował już tylko o jednym o krzyżu – “stojącym w ogrodzie” dodając informacje o rytach noża i daty 1625[3. P. Kutzer, Steinkreuze in Schlesien, “Schlesien. Illustrierte Zeitschrift für die Pflege heimatlicher Kultur. Zeitschrift des Kunstgewerbe-Vereins für Breslau und die Provinz Schlesien”, Breslau-Kattowitz 1913 Bd. VII,(Jg. 7), H. 1(1X1913), s. 9-15.]. Jednak już 10 lat później w 1923 r. M. Hellmich podał opis lokalizacyjny dwóch krzyży, ale bez określenia ich wymiarów i sylwetek[4. M. Hellmich, Steinerne Zeugen Mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsälen, Galgen, Gerichtstische, Liegnitz 1923.]. Na uwagę zasługują jednak przedstawione lokalizacje posadowienia tych dwu krzyży:
- “W ogrodzie pomiędzy gospodarstwem rolnym Eckert’a a chałupnikiem Hofmann”.
- “Przy ścieżce do pewnej kapliczki”.
W 1924 r. F. Neumann wymienił siedem miejscowości, w których istnieją krzyże z rytami miecza lub sztyletu, między innymi w Dziwiszowie. Nie podał jednak dokładniejszych opisów odnośnie rytów na krzyżach znajdujących się w omawianej miejscowości[5. F. Neumann, Steinkreuze in unserer Heimat, “Wir Schlesier!”, Schweidnitz 1924, s. 97.]. Natomiast w 1934 r. W. Steller ponowił (za M. Hellmichem) informacje lokalizacyjne dwóch krzyży w tej miejscowości – podając podobne opisy[6. W. Steller, Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschleslen, “Mitteilungen der schlesischen Gesellschaft für Volkskunde”, Breslau 1934, Bd. 34, s. 108.]:
- Krzyż stoi na działce w dolnym końcu wsi. Posiada ryt sztyletu i daty 1625. (Uzupełnił informację o legendzie wg – P. Kutzera w “Schlesien”, Jg. 7, s. 10).
- Drugi krzyż jest przy drodze do kaplicy.
W okresie powojennym w 1979 r. Józef Milka wymienił istnienie już tylko jednego krzyża (ale w Dziwiszowie Górnym) – ten z rytem miecza nadając mu nr 299. Pominął jednak milczeniem istniejący w dolnej części wsi krzyż z rytem kordu (noża) i rytem daty 1625[7. J. Milka, Kamienne Pomniki Średniowiecznego Prawa. PTTK Wrocław 1968 (wydanie I) i 1979 (wydanie II).]. W 1980 r. A. Scheer również opisał – “Krzyż łaciński, tkwiący po ramiona w ziemi po W [zachodniej] stronie polnej drogi, koło domu nr 100. Wymiary 66x76x20 cm, piaskowiec, słabo widoczny wyryty miecz, czasem mylony ze sztyletem. Datowany na 1625 rok. Wg. legendy jest efektem sporu dwóch czeladników o kromkę chleba”. Natomiast o zaginionym krzyżu napisał – “Krzyż przy drodze do pewnej kapliczki”[8. A. Scheer, Śląskie krzyże pokutne, cz. IV woj. jeleniogórskie, “Informator Krajoznawczy PTTK”, czerwiec 1980, s. 5-29; A. Scheer, “Bractwo Krzyżowców” (dalej: BK) nr 31, s. 11 i 12; BK nr 40, s. 32; BK nr 62, s. 7 (przypisy); BK nr 76, s. 11.]. Możliwość wyprostowania tych nieco błędnych informacji nastąpiła dopiero niedawno po “odkryciu”, a raczej po ujawnieniu w sierpniu 2010 r. przez Marcina Papaja, stojącego od dawien dawna drugiego krzyża w dolnej części wsi Dziwiszów[9. M. Papaj, Jeszcze jeden krzyż w Dziwiszowie, “Pomniki Dawnego Prawa” z. 10, czerwiec 2010 s. 76-77.]. Na podstawie informacji p. Papaja pojechałem w teren w dniu 20 października 2010 r. do Dziwiszowa i odnalazłem ten krzyż. Krzyż stoi przy samym płocie w ogrodzie właściciela domu nr 54 Pana Ireneusza Przygody, przy bocznej drodze prowadzącej do gospodarstwa nr 52. Wymiary: 60x91x24 cm. Ryt kordu (noża) 50×6,5 cm. Głownia 35×6,5 cm. Rękojeść 15×4 cm. Brak jelca, datowany na 1625 (dawniej podobno widoczny był ryt daty 1625). Materiał – piaskowiec. Lokalizacja – ustawiony w ogrodzie, w odległości 25 m na SW od domu nr 54. Jednocześnie stoi on zaledwie 2 m od bramki wejściowej na teren posesji domu nr 52 (właściciel – Pan Leszek Ozga). GPS: N-50°56’35,71″, E-15°47’56,12″.
Krzyż dość głęboko zapadł się w glebę – po same ramiona. Niemal całkowicie pokryty jest już mchem tak, że z trudem można już zauważyć ryt kordu (noża). Niestety, ale nie jest już widoczna wspomniana wyżej data. W opisach dotyczących dwu kamiennych krzyży w Dziwiszowie występowało wiele błędnych informacji zarówno w opisach przedwojennych jak i w okresie po 1945 r. Faktem natomiast jest, że od bardzo dawna (zapewne wcześniej niż przed XVIII wiekiem) obydwa kamienne krzyże stały na obecnych miejscach i nic nie wskazuje na to, aby były kiedykolwiek były przemieszczane lub aby którykolwiek z nich zaginął. Wynikało to z faktu, że opisujący te krzyże autorzy zapewne nie docierali i nie oglądali tych obydwu krzyży a tylko widzieli je oddzielnie lub opierali się na niezweryfikowanych opisach lokalizacyjnych. A faktycznie opisy lokalizacyjne powinny być nieco inne.
Nadesłał: Stanisław Zobniów